Powszechnie uważa się, iż w połowie X w. istniało państwo słowiańskie władane przez księcia Mieszka I. Podobnie jak większość ówczesnych państw, nasz kraj był monarchia patrymonialną. Taki stan rzeczy utrzymywał się do  zjednoczenia Polski, które miało wyraz w koronacji Władysława Łokietka w 1320 r. Początkowo Polska była traktowane jak własność panujących. W dziejach monarchii patrymonialnej w Polsce wyróżnia się najpierw jednolitą monarchię wczesnofeudalną (charakterystyczną dla krajów europejskich w tym czasie), utrzymującą się do 1138 roku. Po tej dacie nastąpił okres rozbicia dzielnicowego, cechującego się długotrwałym rozdrobnieniem politycznym, które zostało zwyciężone przez tendencję jednoczenia się narodu (XIII – XIV w.) Co ciekawe, okres rozbicia dzielnicowego (1138 – 1320), był w Polsce stosunkowo krótki (np. w Rosji trwał on od 1054 do 1328 r.). Jednak terytorium naszego państwa zostało znacznie uszczuplone w porównaniu ze stanem z przełomu X i XI w. Warto wrócić na chwilę do tego okresu.

Źródła potwierdzają, że w IX stuleciu istniało państwo Wiślan z ośrodkiem w Krakowie. W latach osiemdziesiątych IX w. zostało przyłączone do Księstwa Wielkomorawskiego, które upadło na początku X w. pod wpływem najazdu Węgrów. Po upływie pół wieku Księstwo. Wiślan zostało podporządkowane władzy Przemyślidów, rządzących Czechami. W tym samym czasie państwo Polan, z ośrodkami w Gnieźnie i Poznaniu, podporządkowało sobie pozostałe plemiona (np. Goplan, Opolan). W związku z tym można przyjąć, iż na przełomie IX i X stulecia powstało państwo Polan. Jego władcy wywodzili się od półmitycznego Piasta Chościkowica. Nazwę  te wprowadzili historycy śląscy w XVIII. Pierwszym historycznym władca Polski był Mieszko I, a jego panowanie liczy się tradycyjnie od 963 r. Książę ten przyłączył do Polski Pomorze Zachodnie i Śląsk. Przyjął on także chrzest, co uczyniło go księciem równym innym władcom europejskim. Jego syn, Bolesław (992 – 1025), koronował się na króla w 1025 roku, co było dowodem jego suwerenności i niezależności państwa polskiego.

Pogląd o absolutyzmie piastowskim nie znajduje potwierdzenia w żadnych zachowanych kronikach. Pierwsi historyczni władcy posiadali jednak szerokie uprawnienia o charakterze wojskowym, administracyjnym, sadowniczym i ustawodawczym. Wiązało się to z prawem książęcym (ius ducale), obejmującym ogół kompetencji panującego, w tym prawo do poboru danin i służebności, który uzupełniał rozwinięty system regaliów. Silna pozycja władcy sprzyjała uzyskiwaniu nowych nabytków terytorialnych przez wojny. Następował proces centralizacji władzy państwowe, silnie powiązanej z Kościołem. Również w Polsce wykształciła się praktyka stałego objazdu przez panującego. U jego boku znajdowała się rada złożona z dostojników świeckich i duchownych. Jej skład był całkowicie uzależniony od woli panującego. Według tradycji przy Bolesławie Chrobrym zbierała się rada liczącą 12 osób (liczba symboliczna). Władca faktycznie uwzględniał opnie rady, będącej ciałem nieformalnym, w najważniejszych sprawach państwowych, do których zaliczano także małżeństwa panującego. Formą udziału ludności w sprawach publicznych były wiece, których skład i rola ulegały z czasem przeistoczeniu.

Pozycja władcy w znacznej mierze była uzależniona od stosunku do niego możnych, których charakteryzowały dwie postawy. Z jednej strony skłaniali się ku dworowi, byli powoływani do pełnienia najwyższych godności. Równocześnie część spośród nich tworzyła opozycję wobec panującego, co prowadziło do wewnętrznych podziałów wśród świeckich i duchownych. Uzyskane od monarchy beneficja spowodowały uniezależnienie się materialnie od władcy wielkich panów. Przejawem tego było dążenie do osłabienia władzy centralnej, czego wyrazem były stosunki między księciami zwierzchnimi a książętami dzielnicowymi. Wraz z upadkiem pryncypatu w latach 30 XIII w. książęta wiążącą tytulaturę z poszczególnymi dzielnicami, przejmowali uprawnienia princepsa. Zakres ich władzy ograniczały rady książęce, wiece oraz uzależnienie od wspomnianych już możnych.

Formą własności ziemi w Polsce od XIII w. była własność dziedziczna (alodialna), której posiadanie wiązało się z obowiązkiem służby wojskowej. System lenny występował na Śląsku i Pomorzu Zachodnim. Począwszy od XII w. władcy rezygnowali, pod naciskiem możnych, z części swoich uprawnień zapewniających wpływy skarbowe przez nadawanie immunitetów w formie przywilejów. Zasadniczo wyróżnia się immunitet skarbowy (ekonomiczny) i sądowy (sądowo – administracyjny). W pierwszym wypadku, w zakresie ustalonym w przywileju, następowało zwolnienie ludności zamieszkałej na terenach objętych tym immunitetem od danin i posług. Dotychczas pobierali je urzędnicy książęcy. Natomiast immunitet sądowy, który mógł być całkowity lub częściowy, wyłączał bądź ograniczał sądowniczość nad ludnością osiadłą w dobrach z nadanym immunitetem.

Wraz z nadawaniem immunitetów nastąpiło przekazanie możnym większości regaliów. Wydane przez władcę przywileje wiązały wystawcę i były przedstawiane następcy do potwierdzenia. Uzyskane immunitety, zwłaszcza całkowity sądowy, było wynikiem nadania kilku przywilejów. Początkowo władca nadawał przywileje jednostkowo.  Przed końcem XII w. immunitety uzyskiwały klasztory. Z czasem władcy zaczęli ustanawiać nowe przywileje ogólne na rzecz instytucji kościelnych. Najwięcej nadano ich w XIII wieku, nazywanym z tego powodu wiekiem immunitetów.
Różnicowanie się ludności doprowadziło w XIII w. do powstania stanów. Stan był grupą społeczną, wyróżniającą się od innych przede wszystkim stanowiskiem prawnym, a niekiedy i położeniem faktycznym. W Polsce najpierw wyodrębnił się stan duchowny (początek XIII w.). W tym samym stuleciu powstał stan mieszczański, a na przełomie XIII i XIV w. stan rycerski (szlachecki) i jako ostatni stan chłopski (kmiecy). Stan duchowny i szlachecki były uprzywilejowane.

Koronacja w okresie monarchii patrymonialnej nie stanowiła niezbędnego warunku do objęcia tronu. Jednak korona symbolizowała jedność państwa i niezależność wobec innych monarchów. W Polsce ceremoniał koronacji został zapożyczony od monarchii karolińskiej. Przy powoływaniu na tron stosowano system mieszany, w którym powoli elekcyjność wypierała zasadę dziedziczności (szczególnie w dzielnicy krakowsko – sandomierskiej). Od sukcesji wyłączono kobiety. Także w Polsce występowało przekonanie o istnieniu prawa oporu (ius resistendi) wobec władcy, nie przestrzegającego prawa lub zobowiązań. W określonych sytuacjach uznawano za legalne usunięcie siłą władcy, co w Polsce przybierało postać żegnania, czego doświadczył Władysław Łokietek, kiedy w 1300 r. został zmuszony opuścić Wielkopolskę.

Cechą charakterystyczną dla monarchii patrymonialnej było nieodróżnianie urzędów państwowych od dworskich. W związku z tym najwyżsi urzędnicy dworscy, określani jako dostojnicy, byli jednocześnie najwyższymi urzędnikami administracji państwowej. Wyższe urzędy sprawowali wyłącznie możni. Wyższych urzędników nazywano komesami, spośród których najważniejszy był komes nadworny, będący zastępcą panującego  w sprawach zarządu kraju i sprawowania sądów. Urzędnik ten także dowodził wojskiem, co z czasem stało się jego najważniejsza funkcją, na określenie której przyjęto nazwę wojewoda. Wysoki urząd kanclerza, będącego drugą osoba po wojewodzie na dworze, zajmowali duchowni. Kanclerz prowadził i pieczętował korespondencję w kancelarii. Kolejną ważną osobistością był skarbnik sprawujący pieczę nad skarbem i archiwum. Mincerz na początku był tylko wysokim urzędnikiem, któremu podlegali niżsi mincerze, zajmujący się ściąganiem podatku z ludności, potem pobierał cła i ścigał fałszerzy monet. Inne urzędy dworskie to: stolnik, łowczy, koniuszy i cześnik. Na Śląsku zamiast wojewody powstał urząd (wzorem Czech) komornika, a na Pomorzu Zachodnim – urząd marszałka. Za panowania Wacława II, wzorem Czech, wprowadzony został urząd Starosty – namiestnika monarchy w poszczególnych dzielnicach.

Władca, będący przede wszystkim wodzem, był zobowiązany do obrony terytorium państwowego, na którym znajdował się system grodów, pochodzących jeszcze z czasów rodowo-plemiennych, gdzie stacjonowały załogi zbrojne. Od XIII w. przybywało ufortyfikowanych miast. System obronny Polski patrymonialnej oparty był na grodach kasztelańskich i pogranicznych oraz miastach. Pozycja władcy uzależniona była od drużyny, pozostającej do przełomu XI i XII w. na jego utrzymaniu. Drużynnicy, podlegający rozkazom i korzystający z opieki panującego, przebywali w miejscu jego stałego pobytu oraz w większych grodach i miastach. Za pierwszych Piastów liczba drużynników wzrasta do kilkunastu tysięcy za panowania Bolesława Chrobrego. Drużyna dzieliła się na starsza i młodszą. Właściwą siła zbrojną władcy była drużyna młodsza, a starsza pełniła różne funkcje wojskowe i państwowe.

Od drugiej połowy XI w. rycerstwo na wezwanie księcia miało się stawić “konno i zbrojnie”. Orszak zbrojny zależał od wielkości  jego dóbr. W ścisłym związku z organizacją drużyny pozostawał, uzależniony od pozycji społecznej, powszechny obowiązek służby wojskowej ogółu ludności (w tym również zależnej). Uciążliwą dla chłopów powinnością wojskową było strzeżenie, budowa, naprawa grodów. Obrona murów należała do mieszczan. Od XIII ustaliła się praktyka opłacania wojsk zaciężnych.

W polskiej monarchii patrymonialnej, tak jak i w państwach sąsiednich, nie oddzielono jeszcze wydatków panującego od państwowych. Najważniejszą pozycję wśród nich stanowiły wydatki na wojsko oraz uposażenie urzędników.
Sprawowanie funkcji sądowniczej stanowiło jedno z najważniejszych uprawnień władcy, który początkowo wypełniał je osobiście. Władca pełnił funkcję najwyższego sędziego. Sąd monarszy i sąd kasztelański były sądami państwowymi. Również w Polsce w okresie państwa patrymonialnego powstało sądownictwo stanowe.

Źródła:
– Historia 1. Podręcznik Zakres podstawowy Liceum i technikum WSIP
– Poczet królów i książąt polskich prof. Benedykt Zientara
-Historia ustroju Polski  X – XX w. prof. Marian Kallas